Mặc dù cho đến nay, Việt Nam chưa ghi nhận ca bệnh đậu mùa khỉ nào, nhưng sự quan ngại của cộng đồng đã tăng lên đáng kể từ khi ca bệnh đậu mùa khỉ đầu tiên được ghi nhận tại Anh vào ngày 13/5/2022 và sau đó lan ra nhiều quốc gia khác vốn không thuộc khu vực có dịch bệnh lưu hành. Theo TCYTTG, tính từ ngày 13/5/2022 đến 26/5/2022, bệnh đậu mùa khỉ đã được ghi nhận tại 23 quốc gia nằm ngoài khu vực có dịch bệnh đậu mùa khỉ lưu hành với tổng cộng 257 ca bệnh đã được khẳng định và 120 ca bệnh nghi ngờ. TCYTTG dự báo dịch bệnh đậu mùa khỉ sẽ tiếp tục gia tăng số ca mắc trong thời gian tới.
Bệnh đậu mùa khỉ là một bệnh lây truyền từ động vật sang người do vi rút đậu mùa khỉ (Monkeypox virus) gây ra. Bệnh có triệu chứng gần giống bệnh đậu mùa ở người, nhưng mức độ lây lan chậm hơn và mức độ bệnh cũng nhẹ hơn. Ca bệnh đậu mùa khỉ đầu tiên được ghi nhận trên người vào năm 1970 tại Cộng hòa Dân chủ Congo. Trong khi bệnh đậu mùa ở người đã được thanh toán trên toàn thế giới từ năm 1980 nhờ chiến dịch tiêm chủng vắc xin thì bệnh đậu mùa khỉ lại trở thành căn bệnh lưu hành tại 11 quốc gia khu vực Trung Phi và Tây Phi, thỉnh thoảng có các đợt dịch nhỏ bùng phát.
1. Tác nhân gây bệnh
Vi rút đậu mùa khỉ (Monkeypox virus) là vi rút AND chuỗi kép có vỏ bọc, thuộc loài Orthopoxvirus, họ Poxviridae, lần đầu tiên được phân lập trên loài khỉ vào năm 1958 tại Viện huyết thanh Statens, Copenhagen, Đan Mạch. Có 2 nhánh di truyền quan trọng của vi rút đậu mùa khỉ là nhánh Trung Phi (Vịnh Congo) và nhánh Tây Phi. Trong lịch sử, nhánh Trung Phi lây truyền mạnh hơn và gây bệnh nặng hơn. Phân chia về mặt địa lý giữa 2 nhánh xảy ra ở Cameroon, nơi có sự tồn tại của cả 2 nhánh vi rút.
2. Nguồn bệnh
Nguồn bệnh và vật chủ chính của vi rút đậu mùa khỉ là các loại động vật linh trưởng (khỉ, vượn, tinh tinh) và các loại động vật gặm nhấm (sóc, chuột, chuột túi). Tại Châu Phi, vi rút đậu mùa khỉ đã được tìm thấy ở rất nhiều loại động vật khác nhau như khỉ, sóc, chuột. Người bệnh và người nhiễm vi rút đậu mùa khỉ cũng là một nguồn bệnh quan trọng.
3. Đường lây truyền bệnh
Bệnh lây truyền từ động vật sang người xuất hiện khi có tiếp xúc trực tiếp với máu, dịch tiết của cơ thể hoặc tiếp xúc trực tiếp với các tổn thương ngoài da niêm mạc của động vật nhiễm vi rút.
Bệnh cũng có thể lây truyền do ăn phải thịt động vật bị bệnh hoặc bị nhiễm vi rút đậu mùa khỉ chưa được nấu chín.
Bệnh cũng có thể lây truyền từ người sang người khi có tiếp xúc trực tiếp với các tổn thương ngoài da, chất tiết, chất thải đường hô hấp, giọt bắn với người bệnh mắc bệnh đậu mùa khỉ Bệnh cũng có thể lây truyền gián tiếp hoặc thông qua các vật dụng, đồ dùng sinh hoạt có chứa mầm bệnh như khăn mặt, chăn, ga trải giường.
Lây truyền qua đường quan hệ tình dục cũng là một giả thuyết được đặt ra, đặc biệt quan hệ tình dục đồng tính. Đa số những ca mắc bệnh đậu mùa khỉ tại Anh, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha được ghi nhận ở những người đồng tính, song tính hoặc có quan hệ đồng giới nam.
Lây truyền mẹ con cũng có thể xảy ra qua đường dây rốn từ mẹ sang thai nhi hoặc do tiếp xúc với các chất tiết sinh học trong và sau quá trình sinh nở.
4. Tình hình dịch bệnh
Bệnh đậu mùa khỉ lần đầu tiên được phát hiện ở người vào năm 1970 tại Cộng hòa dân chủ Congo ở một bệnh nhân nam 9 tuổi, nơi mà bệnh đậu mùa đã được thanh toán từ năm 1968. Từ năm 1970, các ca bệnh đậu mùa khỉ ở người được báo cáo thường xuyên và tăng dần tại 11 quốc gia Châu Phi (Benin, Cameroon, Cộng hòa Trung Phi, Cộng hòa Công-gô, Cộng hòa dân chủ Công-gô Liberia, Nigeria, Gabon, Cốt-đi-voa, Sierra- Leone và Nam Sudan). Đây là 11 quốc gia được ghi nhận có dịch bệnh đậu mùa khỉ lưu hành, thỉnh thoảng có các đợt dịch nhỏ bùng phát.
Năm 2017, Nigeria ghi nhận một đợt dịch bùng phát với hơn 500 ca bệnh nghi ngờ và 200 ca bệnh khẳng định với tỷ lệ tử vong khoảng 3%.
Năm 2003, ca bệnh đầu tiên bên ngoài Châu Phi được ghi nhận tại Hoa Kỳ, có liên quan đến vật nuôi là chó cảnh du nhập từ Ghana. Liên quan đến vụ dịch đó, Hoa Kỳ đã ghi nhận hơn 70 ca bệnh đậu mùa khỉ. Bệnh đậu mùa khỉ cũng ghi nhận tại Israel, Anh, Singapore, Hoa Kỳ vào ác năm 2018-2021 ở những người đi du lịch đến từ Nigeria.
Từ ca bệnh đầu tiên phát hiện tại Anh ngày 13/5/2022, đến ngày 26/5/2022, TCYTTG đã ghi nhận 257 ca bệnh đã được khẳng định và 120 ca bệnh nghi ngờ, không có tử vong tại 23 quốc gia không thuộc khu vực dịch bệnh lưu hành. Điều đặc biệt là các ca bệnh này không có tiền sử đi về từ vùng có bệnh lưu hành. Các trường hợp mắc bệnh được xác định nhiễm vi rút đậu mùa khỉ nhánh Tây Phi và có đặc điểm giống vi rút đậu mùa khỉ lây truyền từ Nigeria sang một số quốc gia khác vào các năm 2018-2019.
5. Triệu chứng lâm sàng
Bệnh đầu mùa khỉ thường có triệu chứng lâm sàng nhẹ hơn bệnh đậu mùa, thường diễn biến tự khỏi sau 2-4 tuần, tỷ lệ tử vong thấp hơn nhiều so với bệnh đậu mùa (3-6%). Bệnh có thể diến biến nặng ở trẻ em, phụ nữ có thai, người suy giảm miễn dịch.
Thời gian ủ bệnh trung bình từ 6-13 ngày, có thể thay đổi từ 5-21 ngày.
Bệnh thường diễn biến qua 2 giai đoạn:
Giai đoạn sốt: kéo dài 0-5 ngày với các triệu chứng sốt, đau đầu dữ dội, đau lưng, đau cơ, hạch lympho viêm và sưng đau, kiệt sức.
Giai đoạn phát ban ngoài da: thường bắt đầu từ 1-3 ngày sau khi xuất hiện sốt. Ban ngaoì da đa dạng gồm có: ban dát sẩn, cục sẩn, mun nước, mụn mủ. Ban có xu hướng tập trung vùng mặt và ngọn chi hơn là ở vùng thân mình. Ban mọc chủ yếu ở mặt (95%), lòng bàn tay và lòng bàn chân (75%), ngoài ra cũng hay gặp niêm mạc miệng (70%), niêm mạc sinh dục (30%) và kết-giác mạc (20%). Số lượng ban có thể từ một vài ban cho đến hàng nghìn ban. Trong trường hợp nặng, các tổn thương có thể liên kết với nhau thành mảng lớn và bong vảy. Sau khoảng 1 tuần, các mụn nước khô đi và bong vảy không để lại di chứng sẹo nếu không bị nhiễm trùng.
6. Chẩn đoán
Ca bệnh nghi ngờ: Là người mọi lứa tuổi, đang sinh sống tại quốc gia không lưu hành bệnh đậu mùa khỉ, bị phát ban cấp tính không rõ nguyên nhân và có kèm theo một hoặc nhiều triệu chứng sau: đau đầu, sốt, sưng đau hạch bạch huyết, đau cơ, đau lưng, suy nhược.
Ca bệnh có thể: là ca bệnh nghi ngờ và có một hoặc nhiều yếu tố dịch tễ: tiếp xúc vật lý trực tiếp với da hoặc tổn thương da, bao gồm cả quan hệ tình dục; hoặc tiếp xúc với vật dụng bị ô nhiễm như quần áo, ga giường goặc đồ dùng của ca bệnh nghi ngờ hoặc ác bệnh xác định trong vòng 21 ngày; có tiền sử đi du lịch đến quốc gia có lưu hành bệnh đậu mùa khỉ trong vòng 21 ngày; có nhiều bạn tình trong vòng 21 ngày; có kết quả xét nghiệm huyết thanh dương tính với Orthopoxvirus (trong truowng hợp chưa tiêm chủng vắc xin đậu màu hoặc chưa tiếp xúc với các chủng Orthopoxovirus khác) .
Ca bệnh xác định: Là trường hợp ca bệnh nghi ngờ hoặc ca bệnh có thể và có kết quả xét nghiệm Realtime PCR dương tính với vi rút đậu mùa khỉ.
Bệnh phẩm để xác định Relatime-PCR có giá trị là các tổn thương ngoài da (vòm da nốt phỏng, dịch phỏng nước, dịch mủ, vẩy da nốt phỏng). Bệnh phẩm máu ít có giá trị vì vi rút thường tồn tại trong máu thời gian rất ngắn.
Phản ứng huyết thanh phát hiện kháng nguyên, kháng thể ít có giá trị chẩn đoán do có phản ứng miễn dịch chéo trong nhóm Orthopoxvirus. Ngoài ra, còn bị dương tính giả nếu đã được tiêm vắc xin phòng bệnh đậu mùa trước đó.
7. Điều trị
Chủ yếu là điều trị triệu chứng, điều trị hỗ trợ, nâng đỡ cơ thể, dự phòng các biến chứng và di chứng bao gồm bổ sung đầy đủ nước-điện giải, dinh dưỡng tốt, vitamin, điều trị bội nhiễm vi khuẩn bằng kháng sinh.
Thuốc kháng vi rút Tecovirimat vốn được nghiên cứu để điều trị bệnh đậu mùa đã được Cơ quan dược phẩm Châu Âu (EMA) phê chuẩn điều trị bệnh đậu mùa khỉ vào năm 2022 dựa trên các dữ liệu của các nghiên cứu trên động vật và trên người, tuy nhiên hiện nay thuốc này vẫn chưa được sử dụng rộng rãi.
8. Vắc xin
Vắc xin phòng bệnh đậu mùa có khả năng phòng bệnh đậu mùa khỉ lên đến 85% và làm giảm mức độ nặng của bệnh. Vắc xin phòng đậu mùa được sản xuất theo nguyên lý vắc xin vi rút sống giảm độc lực.
Bệnh đậu mùa đã được thanh toán trên toàn thế giới từ năm 1980 nên chiến dịch tiêm chủng vắc xin phòng đậu mùa đã không còn được thực hiện từ nhiều năm nay. Hiện nay tiêm phòng vắc xin đậu mùa chỉ còn được áp dụng đối với một số nhân viên y tế làm việc trong các phòng thí nghiệm có phơi nhiễm với Orthopoxvirus.
9. Dự phòng bệnh
Giảm nguy cơ lây nhiễm từ động vật sang người
Hạn chế hoặc cấm buôn bán, nhập khẩu các loại động vật linh trưởng, gặm nhấm.
Không ăn tiết canh, thịt động vật nấu chưa chín kỹ.
Thận trọng khi tiếp xúc gần, trực tiếp với các loại động vật. Nếu phải tiếp xác trực tiếp thì cần mang bảo hộ lao động phù hợp.
Giảm nguy cơ lây nhiễm từ người cho người
Giám sát, phát hiện sớm ca bệnh để cách ly, điều trị kịp thời. Một số quốc gia đang thực hiện việc cách ly 21 ngày đối với người bệnh.
Hạn chế tiếp xúc vật lý trực tiếp với những người nghi ngờ hoặc đã được khẳng định nhiễm bệnh đậu mùa khỉ.
Thường xuyên rửa tay bằng xà phòng, dung dịch sát khuẩn, khử khuẩn môi trường, nhất là sau khi tiếp xúc trực tiếp hoặc sau khi tiếp xúc với quần áo, chăn màn, đồ dùng sinh hoạt của người người nhiễm/nghi nhiễm bệnh đậu mùa khỉ.
Nhân viên y tế cần thực hiện tốt các biện pháp phòng ngừa chuẩn và phòng ngừa qua đường tiếp xúc khi thăm khám, chăm sóc, điều trị người bệnh.
Tiêm vắc xin phòng bệnh đậu mùa đối với nhóm người có nguy cơ lây nhiễm cao.
TS. Vũ Viết Sáng-CNK Bệnh lây đường hô hấp và Hồi sức BVTW quân đội 108